Bệnh thần kinh nghề nghiệp: Nhiễm độc kim loại nặng, có nặng không?

BS. Yên Lâm Phúc (Học viện Quân y)

 

 

Các kim loại nặng khi xâm nhập vào cơ thể, chúng sẽ gây tổn thương cho rất nhiều cơ quan, đặc biệt đối với hệ thần kinh. Những kim loại này tích lũy vào thần kinh, gây tổn thương sợi trục, mất myelin hoặc tổn thương ở thân tế bào dẫn tới các chứng bệnh thần kinh kiểu “chết” dần.

Tổ chức thần kinh bị “chết” dần

Hệ thần kinh là một hệ cơ quan trọng yếu của cơ thể. Nó có mặt ở hầu hết mọi cơ quan. Bởi hệ thần kinh là cơ quan điều phối hoạt động. Mọi quá trình sinh học, mọi chức năng của các hệ thống hữu cơ cần có sự kiểm soát để cơ thể hoạt động diễn ra được đồng bộ thống nhất. Chúng ta không nên chỉ hiểu rằng thần kinh có nghĩa là vận động vì ngoài chức năng điều khiển vận động, thần kinh còn làm nhiệm vụ cảm giác và dinh dưỡng. Việc chúng ta ăn hàng ngày, chúng ta phản ứng, chúng ta phát triển, tất thảy đều có bàn tay góp sức của hệ thần kinh. Thế nên, chẳng có gì khó hiểu khi một nhánh thần kinh chi phối cho một cơ quan nào đó bị liệt hay bị mất chức năng thì cơ quan đó sớm trở nên bị teo đét, bị rối loạn hoạt động và lâu dần không còn hình hài nguyên vẹn.

Hệ thần kinh nằm dọc từ đầu đến chân. Người ta vẫn chia ra hệ thần kinh trung ương và ngoại vi. Sự phân chia này chỉ căn cứ vào nơi mà chúng định cư mà thôi. Hệ thần kinh trung ương nằm ở sọ não và tuỷ sống có chức năng tiếp nhận và xử lý tối cao. Hệ thần kinh ngoại vi có chức năng chủ yếu là dẫn truyền, cảnh báo và thực hiện mệnh lệnh phản xạ. Nhưng kỳ thực, dù chúng có ở bộ phận nào thì cũng chỉ là những nơ ron, (tên gọi dành riêng cho tế bào thần kinh), có cấu trúc một thân tế bào, các đuôi gai nhận thông tin vào, có 1 sợi trục cho thông tin ra và có bao myelin xung quanh sợi trục này.

Trong bệnh thần kinh nghề nghiệp, nếu không tính tới các tai nạn, các chấn thương lao động thì đa phần tổn thương là do nhiễm độc. Sự nhiễm độc thần kinh, nhất là với kim loại nặng sẽ làm cho thần kinh “chết” dần. Các kim loại nặng như chì, thuỷ ngân, asen… có đặc điểm là rất ái tính với mô mỡ. Nghĩa là chúng thường có lực gắn mạnh vào mô mỡ do đó hay tích lũy ở những mô mỡ và những cơ quan giàu mỡ. Thật không may, thần kinh khá giàu chất béo. Như thế là ngoài những cơ quan gây độc đặc trưng, các kim loại nặng còn gây bệnh cho hệ thần kinh. Những kim loại này tích lũy, gây tổn thương sợi trục, mất myelin hoặc tổn thương ở thân tế bào dẫn tới các chứng bệnh thần kinh kiểu “chết” dần.

 

Nguyên nhân thường gặp

Nguyên nhân chính yếu nhất của các bệnh thần kinh do kim loại nặng là do hít phải hơi hoặc bụi có chứa các kim loại này ở quá nồng độ cho phép. Nhìn chung nồng độ an toàn cho phép của các kim loại này trong không khí rất thấp, chỉ vào cỡ vài phần nghìn mg/lít không khí, tức là vô cùng nhỏ. Nhưng trong các môi trường lao động độc hại hoặc không được bảo hộ thì nồng độ này thường cao hơn rất nhiều lần cho phép.

Chúng ta có thể gặp nhiều kim loại nặng có thể gây tổn thương như chì, thuỷ ngân, asen, mangan… Đây là những kim loại thường được sử dụng trong các ngành công nghiệp. Những người làm trong ngành xăng dầu có thể nhiễm độc chì hữu cơ. Những người làm việc trong nghề xử lý quặng vàng, bạc, chế tác đá quý, chế tạo các dụng đo đạc như nhiệt kế, huyết áp kế, chế tạo các các bóng dẫn điện tử, chế tạo một số dược phẩm như thuốc đỏ, chế tạo chất bảo quản, xử lý da có thể bị nhiễm độc thủy ngân. Tương tự, những người làm trong ngành công nghiệp chế biến da, làm thủy tinh màu và điện tử rất có khả năng bị nhiễm độc asen. Trong các trường hợp hiếm gặp của nhiễm độc mangan thì chúng ta có thể gặp bệnh này khi lao động trong ngành luyện thép, luyện thuỷ tinh, chế tạo đồ gốm sứ, thuốc màu, một số hoá chất và dược phẩm. Trong các kim loại nặng, mangan ít khi gây nhiễm độc nhất vì tỷ lệ mắc bệnh này ít nhất.

 

Bệnh có nặng?

Bệnh nhiễm độc thần kinh nghề nghiệp do tiếp xúc với kim loại nặng đáng được xếp vào hàng “độc” vì những tổn thương do chúng gây ra là trầm trọng. Chúng đi vào khắp cơ thể, tấn công vào khắp nơi của hệ thần kinh, kể cả thần kinh trung ương và ngoại vi. Chúng làm tổn thương mọi cấu trúc của hệ thần kinh. Người ta thường thấy tổn thương thần kinh xuất hiện ở hệ ngoại tháp, tổn thương các đường liên hệ trong não và tổn thương các đường dẫn truyền. Chúng làm rối loạn chuyển hoá ở tế bào, làm thoái hoá vỏ myelin-lớp vỏ tối quan trọng chịu trách nhiệm nuôi dưỡng sợi trục, làm thoái hoác các sợi trục. Kết quả là làm mất chức năng vận động, suy giảm cảm giác, tăng cường các hoạt động tự động như run kiểu Parkinson, làm mất sự phối hợp hoạt động trong não, làm suy nhược thần kinh điển hình, viêm đa dây thần kinh ngoại vi. Thậm chí, ở một mức độ nặng, chúng có thể gây các rối loạn tâm thần nghiêm trọng bắt buộc phải điều trị và ngừng lao động, tổn thương não dẫn tới hôn mê và tử vong như trong bệnh não chì vô cơ.

Các dấu hiệu cảnh báo nhiễm độc thần kinh do kim loại nặng, dưới góc độ sức khoẻ mà người lao động cần biết là mệt mỏi khó hồi phục mặc dù đã nghỉ ngơi, nhức đầu trên một tháng, mất ngủ trên một tháng, chóng mặt, xuất hiện các cảm giác tê bì ở tay chân, bỏng rát hay ngứa ở bàn tay, bàn chân. Đó là các dấu hiệu báo trước với những người có thể đã có hiện tượng nhiễm độc thần kinh nghề nghiệp. Nếu chúng ta không xử lý kịp thời, những tổn thương có thể là vĩnh viễn.

Vì bệnh thần kinh nghề nghiệp do kim loại nặng không hề nhẹ nên chẳng còn cách nào khác là chúng ta phải phòng ngừa. Tự thân mỗi người lao động trước khi mong chờ vào các biện pháp y tế của “ông chủ” thì hãy tự biết bảo vệ lấy chính mình. Mặc quần áo bảo hộ lao động đầy đủ, dù chỉ lao động 30 phút, đeo khẩu trang khi đi vào công trường hay nhà máy làm việc. Cần có hai bộ quần áo riêng biệt: lao động và ở nhà, chúng tuyệt đối không được để ở gần nhau. Sau mỗi lần lao động có nồng độ kim loại cao như xử lý quặng thô, tiếp xúc phải hơi nấu chảy quặng, nhất định phải đi tắm. Khi có triệu chứng thì phải đi khám ngay các cơ sở y tế có chuyên khoa bệnh nghề nghiệp để chẩn đoán. Không bao giờ được bỏ kỳ khám sức khoẻ định kỳ hàng năm. Nên nhớ, đừng để khi nào ngửi thấy mùi kim loại thì mới chú ý thì khi đó câu chuyện đã đi quá xa.

 

Trong bệnh thần kinh nghề nghiệp, nếu không tính tới các tai nạn, các chấn thương lao động thì đa phần tổn thương là do nhiễm độc. Sự nhiễm độc thần kinh, nhất là với kim loại nặng sẽ làm cho thần kinh “chết” dần.